W okresie międzywojnia, architektura Wejherowa nawiązała stosunkowo ciekawy do odczytania dialog z gdyńskim modernizmem. Łącznikiem tych twórczych relacji, była postać Stanisław Świątkiewicza, miejskiego architekta, a także uznanego w gdyńskim środowisku architektów autorytetu – propagatora funkcjonalizmu.
Wejherowo to ok. 50-tys. miasto położone w malowniczej otulinie lasów Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Tworzy Małe Trójmiasto Kaszubskie, ale stanowi również część aglomeracji trójmiejskiej. Założone przez Jakuba Wejhera 28 maja 1643 roku, z prawami miejskimi uzyskanymi 7 lat później. W 2023 roku obchodzi zatem 380 urodziny.
Miasta kilkusetletnie posiadają nawarstwienie architektury będącej owocem wielu różnych epok. Znajdują się tutaj kamienice mieszczańskie, a także wyniosłe i dostojne gmachy: np. barokowa kolegiata św. Trójcy czy neogotycki kościół pw. św. Leona Wielkiego i św. Stanisława Kostki.
Style architektoniczne na przestrzeni setek lat wciąż ewoluują i zmieniają się wraz z mieszkańcami. Pozostawiło to po sobie również ślady okresu w dziejach i stylu zarazem, który wyróżnia się na tle innych. Jest nim międzywojenny modernizm. W Wejherowie jest to co prawda tylko krótki okres w długim życiu miasta, ale ze względu na unikalne rozwiązania architektoniczne wart jest poznawania i popularyzowania.
Na przełomie lat 20. i 30. nastąpił w mieście ożywiony ruch budowlany. To również czas, w którym odchodziło się od bogactwa zdobień poprzednich wieków na rzecz minimalizmu i ekspresji formy. W 1922 roku na architekta miejskiego wybrany został Stanisław Świątkiewicz. Był wielkim zwolennikiem nowoczesności. Pozostawił po sobie wiele cennych dla miasta budowli.
Wytyczona na początku XX wieku Generała Hallera mierzy ok. 450 metrów. Posiada po obu stronach łącznie 10 modernistycznych realizacji z lat 30. minionego wieku. Zasadzona starodrzewem stanowi oazę zieleni i modernizmu. Jest bowiem zabudowana najciekawszymi w mieście międzywojennymi realizacjami budownictwa willowego. Zamieszkali tutaj urzędnicy miejscy, z burmistrzem Teodorem Bolduanem i Stanisławem Świątkiewiczem na czele. Ulica rozpoczyna się przy skrzyżowaniu z Jana III Sobieskiego, a prowadzi wprost do Kalwarii Wejherowskiej. Wycieczkę warto zacząć spod nowoczesnego gmachu Wejherowskiego Centrum Kultury.
Mijając po kolei modernistyczne domy można zauważyć środki wyrazu architektury modernistycznej, które są uniwersalne dla realizacji z tego okresu na terenie kraju. Wśród takich jest m.in. zestawienie dwóch brył o różnej wysokości. Często spięte są w jedną całość za pomocą opływowych balkonów z murowanymi balustradami. Jest to widoczne m.in. w dawnym domu Laskowskich pod nr. 7 (dwa balkony od frontu), jak i nr. 9 (dwa balkony oryginalnie, a trzeci wraz z ostatnią kondygnacją dobudowany).
Okna od mieszkań miały dostarczać jak najwięcej światła do wnętrz, zatem stosowano tzw. okna “leżące”. Ażeby podkreślić na elewacjach horyzontalny układ i pasmowość łączono je np. gzymsem bądź wcięciem w elewacji. Interesującym przykładem jest dom pod nr. 11, w którym linia wcięcia przechodzi płynnie w półkolisty narożnik tworząc mocno ekspresyjną bryłę.
Jednak okna to również doświetlenie klatek schodowych i innych pomieszczeń. Na Hallera nie brakuje odważnych rozwiązań w tym zakresie.
Pionowe okna ze względu na wygląd zwane “termometrami” umieszczone zostały w kilku budynkach. We wspomnianym domu dwa osadzone zostały w wyciętej wnęce. Z dolnego można wejść na wspólny balkon, który jednocześnie pełni funkcję zadaszenia wejścia do klatki schodowej. Natomiast całkowicie przeszklone okno znajduje się np. pod nr. 2.
Pojawiają się także okna w formie bulajów, będące nawiązaniem do stylistyki okrętowej. Dwa zostały umieszczone nad zadaszeniem wejścia do budynku nr.9 i pod wejściem. W bocznej ścianie sąsiedniego domu (nr. 11) znajdują się aż trzy takowe.
Charakterystyczną cechą wejherowskiej moderny jest zastosowanie brązowej cegły i płytek klinkierowych. Na tej ulicy większość domów została tak ozdobiona. W niektórych są to pojedyncze akcenty, w innych użyto ich ekstensywnie. Najchętniej umieszczane były w trzech miejscach: u podstawy budynku, wokół drzwi (portal wejściowy), jak i w sąsiedztwie okien, na narożnikach.
W domu Teodora Bolduana projektu Świątkiewicza (nr.9) wykonano taki motyw w strefie portalu wejściowego, a dom wcześniej (nr.7) jest najlepszym przykładem na tej ulicy. “Drgająca” cegła została zastosowana w pasach między oknami, a także wokół drzwi wejściowych, a nawet w pasie okalającym dom. Cegły umieszczone naprzemiennie ożywiały płaskie połacie ścian. Dodatkowym ozdobnikiem są symetrycznie rozmieszczone kule na postumentach.
Najważniejszym przykładem architektury modernistycznej na Hallera to willa pod nr. 14 znana jako “Dom Bogoria”. Nazwana tak przez obecnego właściciela (Romana Wilczewskiego) była miejscem życia i pracy architekta miejskiego Stanisława Świątkiewicza. Półkolista weranda, odbijająca światło biel pomalowanej cegły i kontrastująca z tym zieleń ogrodu przyciągają w to wyjątkowe miejsce fotografów i pasjonatów modernizmu.
W lipcu 2022 roku upamiętniono postać Stanisława Świątkiewicza otwierając alejkę nazwaną jego imieniem i nazwiskiem. Znajduje się tuż za “Domem Bogoria”, pomiędzy ulicami Hallera i Strzelecką.
opracowanie Tomek Lelito / Gdyński Szlak Modernizmu
